کتیبه خشایار

کتیبه خشایار | یادگاری از دوران هخامنشی در ترکیه

فرهنگ و تمدن، دو کلمه ای هستند که زیاد به گوشمان می خورند و اغلب اگر ترکیب شان را در کنار نام ایران ببینیم، امپراتوری قدرتمند هخامنشی و تمدن باستانی ایلامی و فرهنگ و هنر باختر و ... را به یادمان می آورند و چه بسیار با این پیشینه کهن به خودمان می بالیم و وقت و بی وقت در هر موقعیتی با اشاره به آن، سرمست می شویم.

اما واقعا چقدر از فرهنگ و تمدن باشکوه ایران باستان می دانیم؟ آیا اطلاعات ما به قدری هست که بتوانیم تعریفی درخور و شایسته در برابر میهمانی خارجی از خودمان بروز دهیم؟ اصلا می رویم سراغ حکومت مشهور و بسیار شناخته شده هخامنشی که اسم و رسمش را بسیار شنیده ایم. چقدر از ساز و برگ، قدرت و یا پهناوری سرزمین ایران در دوران طلایی هخامنشی آگاهید؟ 

همراه با ما باشید و این بار با ما به دل تاریخ بیایید تا با یکی از قدرتمند ترین پادشاهان ایرانی در طول تاریخ و فرمانروایی هخامنشی آشنا شوید. تاریخ را ورق می زنیم و دست می گذاریم روی خشایارشا، پادشاهی که نوه کوروش بزرگ و فرزند آتوسا و داریوش اول بود. البته که افتخارات این پادشاه به همین جا محدود نمی شود و کارهای بزرگ تر او در طول تاریخ جهان به ثبت رسیده است. 

همراه ما باشید تا به شهر وان ترکیه و بازدید از کتیبه های ساخته شده در زمان خشایارشا، این پادشاه مقتدر ایرانی برویم.

چرا کتیبه سه زبانه خشایارشا؟

- نشانه ای باشکوه از قدمت تمدن فرهنگ و تمدن ایرانی است.

- قدمتی نزدیک به ۲۵۰۰ سال دارد.

- یکی از معدود کتیبه های هخامنشی است که در خارج از مرزهای ایران قرار دارد.

- یکی از معدود کتیبه هایی است که در زمان خود به سه زبان زنده دنیا حک شده است.

آشنایی با کتیبه سه زبانه خشایارشا

کتیبه خشایارشا، کتیبه ای سه زبانه است که ابتدا به دستور داریوش بزرگ ساخته شد اما در زمان خود او، هیچ گاه کار ساخت آن به پایان نرسید و در نهایت خشایارشا، فرزند او فرمان تکمیل کتیبه ها را داد. این کتیبه ها در ارتفاع ۲۰ متری از سطح زمین قرار دارند و بر روی آن ۲۷ سطر و ۳ ستون به چشم می خورد. نوشته ها از چپ به راست بر روی کتیبه های سنگی درج شده اند و در سه زبان پارسی باستان، عیلامی و اکدی ( بابلی ) به نگارش در آمده اند. خشایارشا، پسر داریوش بزرگ و آتوسا، یکی از قدرتمند ترین پادشاهان ایرانی است که در این کتیبه ابتدا به مدح و ستایش خدای یگانه ( اهورامزدا ) می پردازد و در ادامه بابت شادی مردم شکرگزاری می کند و از خود تعریف هایی را ارائه می دهد.

جالب است بدانید که باستان شناسان از مکان دقیق کتیبه خبری نداشتند تا آن که به تازگی و در سال ۱۳۸۶ زوجی ایرانی به نام خانم و آقای قیدی در طی سفر فرهنگی و هشتصد روزه خود به دور دنیا، توانستند محل دقیق کتیبه سه زبانه خشایارشا را کشف و از آن عکس و فیلم تهیه کنند. 

این کتیبه تنها سنگ نبشته هخامنشی است که در حال حاضر در ترکیه کنونی و در نزدیکی شهر وان قرار دارد.

از خشایارشا، شاه قدرتمند هخامنشی چه می دانید؟

خشایار شا فرزند داریوش اول و آتوسا، دختر کوروش بزرگ و چهارمین پادشاه قدرمتند امپراتوری شکوهمند هخامنشی است که با لقب های شاه شاهان و خشایارشای بزرگ شناخته می شد. خشایارشا در سن ۳۴ یا ۳۵ سالگی به پادشاهی رسید که داستان آن نیز جالب است. داریوش بزرگ پسران بسیاری داشت و بنا بر قوانین پادشاهی معمولا بزرگ ترین پسر صاحب تاج و تخت پدر می شد. در این میان خشایارشا بزرگ ترین پسر داریوش اول نبود اما توانست این امتیاز را کسب کند. در این باره روایات مختلف است اما یکی از مهم ترین دلایل آن، آتوسا مادر خشایارشا بود. آتوسا که دختر نخستین پادشاه هخامنشیان بود، توانست با زیرکی و اقتدار و استفاده از نسب خود، خشایارشا را به جانشینی پادشاه وقت برساند. 

جالب است بدانید خشایارشا اسمی است دو بخشی و ترکیبی از دو کلمه «خشای» و «آرشای». خشای در لغت به معنای شاه و فرمانروا بوده و آرشای به معنای قوی، زورمند و قهرمان می باشد و در مجموع خشایارشا به معنی شاه قدرتمند و یا فرمانروا قوی است. به نظر می رسد از آن جا که خشایارشا، شاه بوده است در مرور زمان نامش با «خشایار شاه» اشتباه گرفته شده و به نام خشایار تقلیل یافته است. 

بسیاری از اطلاعاتی که درباره خشایارشا وجود دارد در نوشتارها و گزارشات تاریخی هردوت به دست آمده است. هردوت یکی از مورخان مشهور یونانی بوده و با نام پدر تاریخ شناخته می شود و بسیاری از نوشته های او توسط باستان شناسان تائید شده و با شواهد تاریخی تطابق داشته است. گویند خشایارشا در سال ۴۸۶ پیش از میلاد به تخت نشست و درست ۱ سال بعد از آن، ابتدا آشوب و شورشی را که در مصر راه افتاده بود، فرونشاند و سپس به سراغ بابل رفت و اوضاع آن را رو به راه کرد. از دیگر لشکرکشی های بزرگ خشایارشا حمله به آتن برای انتقام و خونخواهی و به آتش کشیدن این شهر بود. پس از آن چند نبرد ناکام کننده روی داد که به شکست منجر شد. در نهایت خشایارشا در ۵۱ سالگی به دست یکی از سرداران خود در خواب کشته شد.

کشف کتیبه سه زبانه خشایارشا توسط زوج ایرانی

اوژون بورنوف، یکی از محققین و شرق شناسان مشهور فرانسوی ست که در شناسایی الفبای پارسی باستان نقش عمده ای داشت. او در سال ۱۸۳۶ بود که توانست متن کتیبه سه زبانه خشایارشا را بخواند و قدم بزرگ دیگری در رمزگشایی خط میخی بردارد. 

پس همان طور که طبق شواهد بر می آید دانشمندان و محققین از وجود چنین کتیبه ای آگاه بودند اما کسی از مکان دقیق آن اطلاعی نداشت. گویا خوانش و کار بر روی این کتیبه از طریق نقاشی ها و تصاویری که دیگر جهانگردان تهیه کرده بودند، صورت گرفته است. 

نداستن محل دقیق کتیبه ها تا همین چند سال پیش ادامه داشت تا آن که زوج جهانگردی ایرانی به نام های آقای محمود قیدی و خانم معصومه امیری مقدم در  طی سفر هشتصد روزه خود به دور دنیا توانستند محل دقیق کتیبه را کشف کنند. این زوج ایرانی که به هدف گسترش فرهنگ و منش ایرانی دست به سفر خود زده بودند، با پاداشی گزاف در ابتدای این مسیر مواجه شدند. این خانم و آقا با تهیه عکس و فیلم محل دقیق کتیبه را به هموطنان و حامیان فرهنگی خود اطلاع دادند.

مشخصات و متن کتیبه سه زبانه خشایارشا

 همان طور که گفته شد کتیبه خشایارشا در سه زبان، سه ستون و ۲۷ خط نگاشته شده است. این کتیبه ها فاصله ای ۲۰ متری از زمین دارند و بر روی سطحی صاف از کوه به نگارش در آمده اند و متنی مشابه کتیبه های گنج نامه همدان دارند. قدمت کتیبه سه زبانه به حدود ۲۵۰۰ سال پیش بر می گردد و تاریخ ساخت دقیق تر آن را میتوان بین سال های ۴۸۵–۴۶۵ پیش از میلاد دانست.  

متن کتیبه سه زبانه خشایارشا از این قرار است:

اهورامزدا خدایی است بزرگ

خدای خدایان که زمین را آفرید 

آسمان را پدید آورد

انسان را خلق کرد

شادی را برای انسان ها قرار داد

کسی که خشایارشا را شاه کرد

شاهی برای تمامیان

حاکمی برای همه

من خشایارشا

فرمانروای بزرگ

شاه شاهان

شاه تمام مردم با هر نژادی

شاه این زمین بزرگ و پهناور

پسر داریوش شاه هخامنشی

گوید خشایارشا: پدرم، داریوش شاه، با عظمت و لطف اهورامزدا سازه های بسیار بنا کرد و به فرمان او (اهورا مزدا) این کتیبه را ساخت. اما از آن جا که کار او نیمه تمام ماند، فرمان تکمیل کتیبه را صادر کردم. 

امید است که اهورامزدا و دیگر خدایان

مرا، پادشاهیم را و تمام آن چه را که ساخته ام، حفظ کنند. 

تفسیر نوشته های خشایارشا در کتیبه سه زبانه

با نگاهی به کتیبه خشایارشا، پیش از همه می توان دریافت که او فردی یکتاپرست ومعتقد به خدای یگانه بوده است و شدت این اعتقاد به قدری است که دلیل آفرینش تمام زمین و مردمانش و حتی حال خوش انسان ها را خدا ( اهورامزدا ) می داند. البته خشایارشا بخشایش پروردگار را به همین جا محدود نمی داند و با افتخار اعلام می دارد که این پادشاهی و تمام دستاوردهای آن نیز تحفه ای از سوی پروردگار و لطف خدا می باشد. خشایارشا در ادامه به وسعت سرزمین خود و انواع مردمانی که در این کشور پهناور زندگی می کنند اشاره ای می کند و سپس از پدرش و کارهایی که خود انجام داده، سخن می گوید. 

یکی از قسمت های بسیار جالب توجه این کتیبه، بخش پایانی آن است که از دغدغه و نگرانی خشایارشا برای مردمان آینده خود حکایت می کند. این جملات و دغدغه ها زمانی ارزش بیش تری می باید که نگاهی به وضعیت دیگر پادشاهان در طول تاریخ و در سرزمین های دیگر داشته باشیم. زمانی که اغلب فرمانرواها، اهمیتی به وضعیت معیشت مردم و حال آن ها نمی دادند و تنها به رفاه و خوشگذرانی خویش فکر می کردند. گذاشتن این دو حقیقت در کنار هم، به ما بُعد جدیدی از شخصیت خشایارشا را نشان می دهد.